דער זיווג
י.-ל. פּרץ / דער זיװג אָדער שׂרה בת טובֿים
https://drive.google.com/open?id=1_kQs7OCFxr2c9gwYq0sgPxUoGcqZ4Z8R
https://soundcloud.com/ephraim-berkovitch/ylperetz-der-ziveg-reads-sara-blacher-retter
1
און די מעשׂה װאָס איך װעל איצט דערצײלן, איז אַן
אױסטערליש-װוּנדערלעכע מעשׂה און -- אַן אמת גמור. זי
איז אין קײן שום ספֿר נישט געדרוקט, אין קײן קהלישן
פּנקס נישט פֿאַרשריבן; איך האָב זי בקבֿלה איש מפּי איש
און שטאַמט פֿון אַ גרױס אָרט...
און געשען איז די מעשׂה פֿאַרצײַטנס, װען עס זענען נאָך
אַזױ פֿיל שטעט און דערפֿער נישט געװען; אַ װעלט מיט
„װאַלד-אױס, װאַלד-אײַן”, און געטראָפֿן האָט זיך עס אין
מערן דער מדינה, אַ ייִדישע קהילה איז זעלטן, משפּחות-
װײַז אין דערפֿער פֿאַרזײט, אין װעלדער צעשפּרײט, אָן
תּורה, אָן תּפֿילה בצבור, אױסער ימים נוראים, װען מען
ציט מיט קינד און קײט אין די װײַטע שטעט אַרײַן.
זיצט זיך דעמאָלט אַ ייִד אַ שװײַגער בײַ’ן אַ גראַף אין אַ
דאָרף; פּרנסה רינט איבערן מױל... 500 קי מעלקט ער
דעם גראַפֿס; זײַנע אײגענע אױך אַ ביסל. האָט ער אַ פֿולן
קעלער מיט פּוטער און קעז, אַ בױדעם מיט תּבֿואות,
פֿלאַקס און פֿעלעכלעך, און דער טײַסטער אין בוזעם
װאַקסט אין דער דיק, און דאָס קניפּל בײַ דער שװײַגערין
באַזונדער, און אַ זון װאַקסט אַ געזונטער, אַ װױלער, װי אַ
יונגער בױם אין װאַלד.
י.-ל. פּרץ
2
און פֿונדעסטװעגן, אײן מאָל אין אַ װינטער נאַכט, זיצט
דער שװײַגער בײַ’ן אַ װעקסן-ליכט בײַם טיש איבער די
חשבֿונות, מיט דער שפּיץ װײַסלעכער באָרד צװישן די צײן,
דער שטערן גערונצלט, װי פֿון שװערע זאָרג, און קוקט
מיט פֿאַרנעפּלטע אױגן אין פֿענצטער אַרײַן...
-- דו זינדיקסט, מײַן מאַן! – װעקט אים פֿון די געדאַנקען
דער שװײַגערנס קול. פֿון דער צװײטער שטוב איז זי
אַרײַנגעקומען, צום שלאָפֿנדיקן זון געקוקט, און איר פּנים
שטראַלט.
„הערסט, איבערגעבױגן האָב איך זיך איבער אים... די
בעקלעך רױטלען זיך, װי אַ פֿרישער פֿרימאָרגן און דער
אָטעם איז רויִק און שטיל, און שמעקט נאָך פֿרישע
עפּל...”
-- דאָס איז טאַקע מײַן זאָרג, -- ענטפֿערט דער שװײַגער. –
מען װױנט אין אַ דאָרף, װײַט פֿון אַ ייִדישער קהילה, און
יאָרן ציִען, יאָרן פֿליִען, װוּ נעמט מען אַ שידוך פֿאַר
אונדזער זון, װי אַזױ װעט מען אים פֿאַרקנסן?
-- גאָט װעט העלפֿן – טרײסט די שװײַגערין, -- ער האָט
ביז אַהער אונדז נישט פֿאַרלאָזט...
-- אָט דאָס איז עס טאַקע, -- מאַכט דער שװײַגער, --
גאָטס הילף דאַרף מען, און אין װעלכן זכות? קײן יודע
ספֿר בין איך נישט, לערנען לערן איך נישט, צװישן ייִדן
װױנט מען נישט, נאָר אײן מצווה קאָנען מקײם זײַן, --
הכנסת-אורחים הײסט די מצווה – און זע! – ער װײַזט
איר מיטן בליק צום פֿענצטער-צו – איז אָנגעפֿאַלן אַ שנײ
פֿון הימל, אַ גרױסער שנײ, האָט ער די שטעגן פֿאַריאָגט,
די װעגן פֿאַרשיט, און טעג און אפֿשר װאָכן, װעט קײן
אורח איבער דער שװעל נישט קומען...
דער זיװג
3
הײבט ער זיך אױף, און גײט אַרױס, זען, װאָס אין דרױסן
טוט זיך. זי נעמט זיך די בעטן צורעכטצומאַכן, זױמט ער
זיך אָבער צו לאַנג, װערט איר אומעטיק, לאָזט זי אָפּ דאָס
בעטגעװאַנט, גײט צום פֿענצטער צו און פּױקט מיט די
דיקלעכע פֿינגער אין דער שױב צום מאַן אַרױס.
איז אָבער די שויב געפֿרױרן, קלינגט זי העל נישט אָפּ;
כאַפּט זי די שאַל אױף זיך, און גײט נאָך דעם מאַן פֿאַר
דער טיר, זעט זי, אַז דער מאַן, װאָס הערט נישט אירע
טריט און קערט זיך נישט אום, שטײט פֿאַרקוקט אױפֿן
װעג פֿון װאַלד אַרױס. קוקט זי אים, פֿאַרװוּנדערט, נאָך.
זעען זײ בײדע צוזאַמען, װי איבערן פֿאַרשיטן װעג פֿון
װאַלד גײט אַ געשטאַלט אַ װײַבערישע, אין אַ הױב אַ
הױכע, אין אַ טערקישער שאַל. און די שאַל איז איבער די
אַקסל נאָר פֿאַר שײנקײט װעגן פֿאַרװאָרפֿן, גלײַך אַ לינדע
זומער-נאַכט; נישט אײַנגעװיקלט איז זי אין דער שאַל,
פֿרײַ פליען רעכץ און לינקס די עקן פֿון איר, גלײַך זײ
װאָלטן אירע פֿליגל געװען... און נישט זי גײט אין שנײ, זי
שװימט איבערן שנײ, קײן פֿוס פֿאַלט נישט אַרײַן, לאָזט
קײן צײכן איבער.
קוקן זײ אַזױ בײדע פֿאַרגאַפֿט, ביז די געשטאַלט קומט צו
צו זײ און פֿרעגט, צי קען זי נישט רוען אַ שעה בײַ זײ אין
שטוב...
קומט דאָס פּאָרפֿאָלק אַ ביסל צו זיך, קוקן זיך איבער, פֿירן
מיט גרױס פֿרײד דעם װײַבערישן װוּנדערלעכן גאַסט אין
שטוב אַרײַן, גאָט האָט זײ אַ גאַסט באַשערט; און װילן
װעקן דעם משרת, הײסן מאַכן װאַרעמס אַ גלעזל; און די
שװײַגערין לױפֿט צו צו דער שאַנק און עפֿנט זי ברײט און
װיל אַרױסנעמען פֿון שענסטן און בעסטן עסן און
טרינקען, און אײַנגעמאַכץ, און זיסן בראָנפֿן אַ ביסל, דער
אױסטערלישער גאַסט זאָגט אָבער: נײן! זי װעט גאָרנישט
פֿאַרזוכן, גאָרנישט טועם זײַן, אַז זי דאַרף נישט, נאָר
י.-ל. פּרץ
4
אָפּרוען װיל זי זיך אַ ביסל, זי גײט אין אַ נײטיק שליחות...
גיט זיך די שװײַגערין אונטער, צינדט אָן נאָך אַ װעקסן
ליכט, פֿירט דעם גאַסט אין אַ באַזונדער חדר אַרײַן; װײַזט-
אָן אױף אַ גרױס בעט, אױף בעטגעװאַנט װי שנײ, קישנס
פּוכענע, אַ לײַכט װאַרעם איבערבעט... און װילט איר נישט
עסן, נישט טרינקען, שלאָפֿט אײַך געזונטערהײט.
שלאָפֿן אָבער, זאָגט די געשטאַלט, װעט זי נישט, נאָר
אָפּרוען אַ ביסל, װײַל זי האָט נאָך אַ װײַט שליחות. און אַז
די שװײַגערין װיל זי איבערלאָזן אין שטוב, האַלט זי זי אײַן
און פֿרעגט, װיפֿל עס קומט פֿאַרן חדר, װאָרום אַװעקגײן
װעט זי שטיל, און װיל קײנעם נישט װעקן, װיל זי
איבערלאָזן געלט.
שפּרינגט די שװײַגערין אָפּ טיף געקרענגט: קײן געלט
נעמט זי נישט, אױף קײן פֿאַל נישט... דאָס איז דאָך די
אײנציקע מצווה, װאָס זײ קאָנען מקיים זײַן אין דאָרף; אין
דעם זכות נאָר העלפֿט זײ דאָך גאָט, און װעט – גיט זי
מיט גרױס בטחון צו – װײַטער העלפֿן!
צעשמײכלט זיך די געשטאַלט און פֿרעגט:
-- פֿעלט אײַך עפּעס דען? האָט איר נאָך אַ בקשה צו גאָט?
-- חס-ושלום!... מ’זע’מיר, ברוך השם, איך און מײַן מאַן
געזונט, און אונדזער זון זאָל לעבן אוודאי... און פּרנסה,
ברוך השם, איבערן מױל... נאָר װעגן אַ זיווג גײט...
און זי דערצײלט װעגן איר זון, װאָס װערט 17 יאָר אַלט...
און מען װױנט אין אַ דאָרף, צו’ן אַ קהילה איז װײַט...
-- און װאָס טוט איר דערצו?
דער זיװג
5
-- מען האָפֿט צו גאָט, מען בעט זײַן ליבן נאָמען... דער מאַן
אױף זײַן לשון, זי אױף איר לשון... אַלע געבעטן בעט זי
אױס, אַלע תּחינות קאָן זי אױסװײניק כּמעט, שׂרה בת
טובֿימס אַלע זיסע, האַרציקע תּחינות...
נאָר אײנע, דער עיקר, האָט זי שױן מיט טרערן
דורכגענעצט, די זיווג-תּחינה...
-- גאָט װעט העלפֿן, שמײכלט די געשטאַלט... איך בין
זיכער, שמײכלט זי... אַ סימן האָט איר, קײן געלט פֿאַרן
חדר װילט איר נישט, גיב איך אײַך אַ מתּנה פֿאַר אײַער
זונס כּלה װעגן...
אַזױ זאָגט זי עס, און נעמט דערבײַ פֿון אונטער דער
טערקישער שאַל די מתּנה אַפֿיר: אַ פּאָר גאָלדענע
פּאַנטאָפֿלעך מיט פּערעלעך באַנײט... בליצט עס אין דער
שװײַגערנס אױגן, שטופּט איר די געשטאַלט די
פּאַנטאָפֿעלעך אין דער האַנט אַרײַן און זאָגט:
-- „אַ מתּנה פֿון שׂרה בת טובֿים”, און פֿאַרשװינט...
און אַז דער שװײַגער האָט זיך נישט געקאָנט אױפֿן װײַב
דערװאַרטן, האָט אָנגעקלאַפּט אין טיר און נישט
באַקומענדיק קײן ענטפֿער, דערשראָקן די טיר געעפֿנט,
זעט ער, דאָס װײַב שטײט אַלײן אין מיטן שטוב מיט אַן
אָפֿן מױל, אױסגעגלאָצטע אױגן און גאָלדענע
פּאַנטאָפֿעלעך אין דער האַנט.
2
אין דער זעלבער צײַט, אין דער זעלבער מדינה מערן, נאָר
מײַלן, מײַלן װײַט פֿון שװײַגער, און ניט װיסנדיק פֿון
שװײַגער, האָט אין אַ טיפֿן װאַלד אַ ייִד געװױנט, אַ קױלן-
ברענער. האָט אַ שטיבל אין װאַלד און אַן אױװן געדונגען,
י.-ל. פּרץ
6
אױך בײַ’ן אַ גראַף. נאָר דער ייִד איז אַן אָרעמער געװען און
אַ שװערע פּרנסה געהאַט: זאַמלען דאָס אָפּגעפֿאַלענע פֿון
בױמער, זומער – אָפּגעדאַרטע צװײַגן, װינטער – קאָרע
געפּלאַצטע פֿון פֿראָסט און נאָך יעדן געװיטער – דאָס
אָפּגעהאַקטע פֿון דונער און אָפּגעריסענע פֿון װינט, און
טראָגן צום אױװן און אױף קױלן פֿאַרברענען – קומט ער
פֿאַרנאַכט אַהײם אַ מידער, אַ שװאַרצער... האָט אים אָבער
זײַן ליבער נאָמען אַ זיס טעכטערל באַשערט (דער ייִד איז
אַן אלמן געװען). קומט זי אים אַנטקעגן מיט פֿרײד, און
העלפֿט אים װאַשן און איבערטון און גיט אים צו עסן און
צו טרינקען און מאַכט אים פֿײַן דאָס געלעגער צורעכט...
און קאָן ער נישט אײַנשלאָפֿן, -- און, זײַט ער איז אַן אלמן
געװאָרן, טרעפֿט זיך עס אים גאַנץ אָפֿט – צינדט זי אַ
קינדל אָן, װען קלאָרע נעכט, שטעלט זי זיך קעגן דער
לבֿנה צום פֿענצטערל, און לײענט הױך אירע „הײליקע”
ספֿרים אױף „עבֿרי-טײַטש”, די מוטער האָט זי
אױסגעלערנט, די ספֿרים בירושה געלאָזט: צאינה וראנה,
קבֿ-הישר, תּחינות פֿון שׂרה בת טובֿים... לײענט זי אים
הױך... ער, אַ פּראָסטער ייִד, הערט זיך אײַן, ביז די אױגן
קלעפּן זיך אים צו, דאַכט זיך אים, אַז יענע לײענט, די
מוטער לײענט, און ער שלאָפֿט רויִק אײַן, אײַנגעװיגט פֿון
זיסן קול און די װערטער די הײליקע...
קומט איר אַ מאָל אַ זײער האַרץ-װײכיקע תּחינה אין דער
האַנט אַרײַן, אַ תּחינה, װאָס אַ מאַמע זאָגט, װען זי בעט
זײַן ליבן נאָמען װעגן אַ זיווג פֿאַר אַ קינד...
„און זע, ליבער, האַרציקער גאָט, פֿאַר מײַן ליבער,
האַרציקער טאָכטער װעגן אַ זיווג, אַ זיווג אַ כּשרן”...
הױבט דאָס מײדל אָן צו פֿאַרשטײן, װעגן װאָס עס גײט,
האַקט זי אָפּ און װיל אַן אַנדער תּחינה נעמען, בעט זיך
דער פֿאָטער:
דער זיװג
7
-- נײן, טאָכטער לעבן, נײן... װײַטער לײען... גיב מיר די
הײליקע װערטער אין מױל אַרײַן, לאָמיר בעטן בײַ גאָט
פֿאַר דיר... אַ האַרץ האָב איך, טאָכטערשי, אַ פֿולס, נאָר, אַ
ייִד אַ פּראָסטער, קײן װערטער האָב איך נישט...
מוז זי פֿאָלגן און לײענט װײַטער און װײַטער. װי
שמעקנדיקער בױמל גיסט זיך די תּחינה. לאַנג
אײַנגעשלאָפֿן איז שױן דער פֿאָטער – זי מערקט עס נישט,
ער שנאָרכט – זי הערט נישט און לײענט... און פּלוצלינג
װעקט זיך אױף אַ נישט פֿאַרשטאַנען בענקעניש אין דעם
מײדלס האַרץ, די יתומישע נשמה האָט זיך צו עפּעס
פֿאַרבענקט... עס קלאַפּט דאָס הערצל-קלײן, פֿײַכט און
נעפּלדיק װערן די אױגעלעך פֿאַרדעקט, די רײן-קינדעריש-
בלױע, און דאָס קולעכל ציטערט און ציטערט און װערט
פֿון באַהאַלטענע טרערן פֿײַכט...
און אין מיטן – עפֿנט זיך די טיר און אין איר באַװײַזט זיך
אַ װוּנדערלעכע געשטאַלט... אין אַ הױב אַ הױכער און אַ
טערקישער שאַל, די אױגן לײַכטן אַזױ לײַטזעליק זיס, אַז
דאָס אײַנגעשרומפּענע פּנימל שטראַלט. -- טאַטע! װיל זי
דעם פֿאָטער װעקן. לײגט אָבער די אַלטע אַ פֿינגער איבער
די לעפֿצן, װערט דאָס מײדל שטיל, בלײַבט זי, װי אין אַ
פֿאַרכּישופֿטן חלום שטײן. און די אַלטע גײט-צו צום טיש
און זעצט זיך, און שטרעקט אױס די האַנט און ציט דאָס
מײדל זיך צום האַרצן צו...
שרעק דיך נישט מײדעלע, -- זאָגט זי – שׂרה בת טובֿים בין
איך... מײַנע תּחינות האָסטו געלײענט... און עס איז אַ
שטילע נאַכט, האָב איך אין מײַן שטילער רו דײַן זיס קול
געהערט, בין איך געקומען צו דיר און האָב דיר אַ מתּנה
געבראַכט...
און נעמט פֿון אונטער דער טערקישער שאַל די מתּנה
אַפֿיר:
י.-ל. פּרץ
8
-- זע, ליב קינד... אָט, סאַמעט געשױרענער אַ שטיק... אױף
אַ בײַטעלע צוגעשניטן... און פּעל, אַלערלײ קאָלירן
זײַדענע פֿול, צום אױסנײען, דאָס בײַטעלע... און פֿעדעם
נאָך דערצו זילבערנע, און גאָלדענע אױך אַ ביסל, און
פֿליטערלעך דערצו, אױך זילבער און גאָלד... און אַזױ
זעסטו נײט מען, טעכטערל, און אַזױ װערט געשטיקט...
האַלט די נאָדל פֿעסט, לױף מיט די פֿינגערלעך געשיקט...
זעסט אַ מגן-דודל גײט, און אָט בליִען בלימעלעך אַרױס...
פֿרישע, װי אין װאַלד אין זומער-צײַט... אַ תּפֿילין-בײַטעלע
נײ, אַ מתּנה מאַך, פֿאַר דײַן באַשערטן אַ מתּנה, װי דײַן
ליבע מאַמע האָט דײַן ליבן טאַטן געשענקט...
און די אַלטע לערנט, און דאָס מײדעלע שטיקט און
העפֿט...
און אַז דער פֿרימאָרגן בליט, כאַפּט זיך דער פֿאָטער אױף,
די טאָכטער זיצט אַלײן אין שטוב מיט אַ תּפֿילין-בײַטעלע
אין די הענט, סאַמעט, זילבער און גאָלד...
3
און אַז דער שװײַגערס זון איז אַלט געװען זיבעצן יאָר,
האָט מען אים אַרױפֿגעזעצט אױף אַ װעגעלע און געשיקט
אין דער װעלט אַרײַן זיך אַ כּלה זוכן צו שׂרה בת טובֿימס
פּאַנטאָפֿעלעך...
פֿאָרט ער װאַלד-אױס, װאַלד-אײַן, איבער דערפֿער און
שטעט, כּלה-מײדלעך װי זאַמד און ערד -- קײן אײנער
פּאַסן די פּאַנטאָפֿעלעך נישט...
פֿאָרט ער אַ יאָר, פֿאָרט צװײ – נישטאָ און נישטאָ.
פֿאַרלירט ער די אמונה דערין, קערט ער אַהײם; ער װעט
טאַטע-מאַמע זאָגן: ס’איז אַ חלום געװען. אַזױנע פֿיסלעך
קלײנע זײַנען נישט פֿאַראַן...
דער זיװג
9
פֿאָרט ער אַהײם, און פֿאָרט, און פֿאָרט פֿון װעג אַראָפּ, און
פֿאַרבלאָנדזשעט אין אַ װאַלד. דעמבעס מיט דעמבעס, ריזן
בײַ ריזן שטײען, נישט אױס און נישט אײַן. בלײַבט ער
שטײן. פֿרײַטיק איז. די זון גײט-אונטער און לאָזט זיך, אַ
פֿײַערדיקע קױל, אַלץ טיפֿער און טיפֿער אַראָפּ. דער אָװנט
פֿאַלט-צו – שטעלט ער זיך „שיר השירים” זאָגן, און גײט,
שיר השירים זאָגנדיק, אין װאַלד אַרום, האַלט זיך נאָר פֿון
װעגעלע נישט װײַט, און פֿון פֿערד, װאָס פּאַשעט זיך... און
שטיל רױשט בײַם אָװנט-װינטל דער װאַלד, גלײַך ער װאָלט
אים „שיר השירים” נאָכגעזאָגט... און שטיל װערט און
טונקעלער. און פּלוצלינג פֿלאַמט צװישן די בײמער אַ
פֿענצטערל אױף. לױפֿט ער צו מיט פֿרײד און קלאַפּט-אָן:
--װױנט דאָ אַ ייִד
-- אַ ייִד!
אַ ייִד קומט פֿון שטיבעלע אַרױס, באַװײַזט זיך אױף דער
שװעל.
-- שלום עליכם, אַ ייִד!
-- עליכם שלום! – ענטפֿערט דער יונגער-מאַן – קאָן מען
האַלטן שבת בײַ אײַך?
-- האַלטן יאָ – ענטפֿערט מיט אַ טרױעריקן שמײכל דער
ייִד – נאָר עסן האָב איך נישט װאָס...
-- עסן האָב איך – ענטפֿערט דער יונגער מאַן – און
טרינקען אױך. קומט מיט מיר צום װעגעלע צו, פֿון אַלעם
גוטן אָנגעגרײט...
אין אַ שעה אַרום, נאָך קבלת שבת, זיצן זײ שױן בײדע נאָך
קידוש בײַם טיש... און זינגען זמירות, און עסן... זעט דער
י.-ל. פּרץ
10
יונגער מאַן, װי פֿון יעדן מאכל נעמט דער אַלטער און איז
קױם װאָס טועם אַ ביסל, און טראָגט באַלד די רעשט פֿאַר
דער טיר אַרױס, מײנט ער, פֿאַר אַ קעלבל צי אַן עוף... איז
ער דאָך נישט אַזױ אָרעם, דער ייִד – פֿאַר װאָס האָט ער
קײן שבת נישט געמאַכט? אַ יונגער-מאַן, פֿרעגט ער אים.
-- זאָגט דער אַלטער: -- נײן, אַן אָרעמער קױלן-ברענער בין
איך... קײן קאַלב, קײן עופֿות פֿאַרמאָג איך נישט... נאָר אַ
זיס טעכטערל האָב איך. באָרװעס גײט זי, נעבעך, שעמט זי
זיך באָרװעסערהײט אין שטוב אַרײַנצוקומען... זיצט און
עסט פֿאַר דער טיר...
נעמט דער יונגער-מאַן מיט האַרצקלאַפּעניש די גאָלדענע
פּאַנטאָפֿעלעך פֿון בוזעם אַרױס און גיט זײ דעם אַלטן
איבער: -- גײט, מעסט זײ אײַער טאָכטער אָן, צי זײַ פּאַסן,
זעט...
קומט דער אַלטער צוריק: -- זײ פּאַסן...
4
און בײַם רײַכן שװײַגער איז אַ חתונה געװען... ער האָט
מיטן קױלן-ברענער אַ שידוך געטאָן, און די חופּה האָט
מען אין שטאָט געשטעלט. און אַז מען איז פֿון דער חופּה
געגאַנגען, האָט זיך פּלוצלינג אַ געשטאַלט באַװיזן, אין אַ
הױב אַ הױכער, אין אַ טערקישער שאַל, אַ פּנים אַן אַלטס
נאָר אױגן לײַטזעליקע און יונגע, און האָט קעגן חתן-כּלה
מיט אַ קױלעטש געטאַנצט...
און נישט אַלע האָבן געװוּסט, װער דאָס איז...
באַאַרבעט און צוגעגרײט פֿון איציק גאָלדענבערג, רפֿאל פֿינקל,
לעאָנאַרד פּראַגער און אַבֿרהם בֿרוך בערקאָװיץ